In het vernietigingskamp Sobibor in Oost Polen zijn 177 duizend Joden omgebracht in de gaskamer. Jules Schelvis is een van de weinige Nederlanders die het kamp heeft overleefd. Hij wordt in zijn leven gedreven door de wil om te laten zien wat daar precies heeft plaatsgevonden. Achttien uur aan beeldmateriaal en een boek zijn daarvan het resultaat. Nu jaren later heeft Piet de Blaauw een documentaire gemaakt met het de oude beelden.

Richting Sobibor met gitaar 

"Jules was zelf naar Sobibor gegaan met een gitaar", vertelt Piet aan tafel bij M. "Ze dachten echt dat ze daar zouden gaan werken. Dat hebben de Duitsers ook steeds gezegd. ‘Jullie moeten naar het Oosten om te gaan werken’. Dat verhaal hebben ze heel slim, cynisch, volgehouden. Heel veel mensen geloofden dat."

Jules Schelvis was destijds 22 jaar en verloor zijn vrouw en schoonfamilie. "Zij zaten allemaal met elkaar in de trein", vertelt Jetje Manheim, een vriendin van Jules. "Na een treinreis van 72 uur - wat buitengewoon inspannend is, dus al te helder ben je niet meer als je uitstapt - werden zij bij aankomst gedwongen in een bepaalde richting te lopen. Opeens merkte Jules dat zijn vrouw Rachel niet meer naast hem liep. Hij heeft geen afscheid kunnen nemen. Dat is een heel bepalend moment geweest in zijn leven", vertelt ze.

Hij overleefde zeven kampen 

Uiteindelijk is Jules Schelvis een paar uur in Sobibor geweest. Na de bevrijding schreef hij een brief vanuit het ziekenhuis in Zuid Duitsland aan zijn oom, tante en neefje in Amsterdam. Ik schrijf dit alles zo koud, daar het vele wat ik heb gezien en zelf heb meegemaakt, mij hard heeft gemaakt. "Hij heeft zijn gevoel moeten uitschakelen", legt Jetje Manheim uit. "Hij is al die jaren door zeven kampen gegaan. Sobibor heeft hij levend kunnen verlaten - wat uniek is - mede omdat hij door zelf op te springen, geselecteerd is voor werk. Later is hij ook nog in Auschwitz geweest."

"Hij heeft alles gezien. Hij was ongelooflijk helder en realistisch. Hij heeft ook heel goed begrepen wat er gebeurde. Hij heeft meteen geweten hoe erg het was, en wat er gebeurde met het Joodse volk. Dat het niet goed afliep voor de meesten..." Aldus Jetje. 

Cruciale ontmoeting

Schelvis brengt na de oorlog een bezoek aan zijn zus in Australië, vertelt Piet. "Daar kwam hij één van de overlevenden tegen. Die vertelde dat er een proces was in Duitsland, waar hij naartoe moest als getuige. Maar nog steeds was hij bang voor Duitsers." Daarop heeft Jules aangeboden om samen te gaan. 

De twee gaan samen naar Hagen in Duitsland. Daar ontmoet Schelvis de andere getuigen. "Toen heeft hij beseft hoe uniek het is wat die mensen vertellen. Ze zijn nu nog in leven, ik moet dat gewoon vastleggen, heeft hij gedacht. Samen met Dunya Breur, een Nederlandse Slaviste, heeft hij al die mensen geïnterviewd. Tot aan Rusland, waar de leider van de opstand woonde. Middenin de Koude Oorlog zijn ze naar de Sovjet Unie afgereisd. Het resultaat was verbluffend."

Wat is daar gebeurd?

"Hij wilde alles weten", vertelt Jetje Manheim over Jules. "Dat was ook een enorme drijfveer voor hem. Zijn drang was weten. Wat is er precies gebeurd?"

"Hij vond het heel belangrijk dat het duidelijk was voor de wereld dat er wel degelijk iets gebeurde", vertelt Piet de Blaauw, die ‘De Sobibor Tapes’ heeft gemaakt met beelden van overlevende Jules Schelvis. #ditisM pic.twitter.com/EmOrdXjMht

— Margriet van der Linden (@dit_is_M) January 27, 2021

"Sobibor was een vernietigingskamp. De meeste mensen werden gedood. De overlevenden, dat waren de uitzonderingen. Het was onvoorstelbaar dat dat lukte. Het waren de mensen niet nét iets langer in het kamp waren en zich realiseerden; dit wordt ons einde. Zij bedachten vanuit een soort comité - het klinkt bijna als een jongensboek - dat ze moesten uitbreken en dat het verhaal naar buiten moest worden gebracht. De wereld moet dit weten."

Hulp van de Russen

Hoe, dat wist nog niemand. "Er was enorm strenge bewaking in dat kamp. Toen er een transport binnenkwam van gevangen uit Rusland, Russische militairen die ook Joods waren, hebben ze contact gelegd. Die Russen wisten hoe je zo’n operatie moest opzetten. Eerst de Duitsers uitschakelen, de SS’ers, dan een aantal Oekraïners en dan uitbreken." Zo geschiedde...

De opstand, dát was het verhaal dat volgens Schelvis verteld moest worden. "Jules vertelde dat dat heel belangrijk voor hem was, dat duidelijk werd dat de Joden zich teweer stelden, ondanks de moeilijke omstandigheden. Dat ze ook iets terug hebben gedaan. Voor de meeste mensen was dat helemaal geen optie, want die waren binnen een paar uur dood. Maar zodra de mogelijkheid zich aandeed, hebben ze wel degelijk iets teruggedaan", vertelt Piet. "Jules zei zelf dat na de oorlog het beeld bestond dat de Joden zich als makke schapen hebben mee laten voeren." Zijn leven stond in het teken van het tegendeel bewijzen... En dat is gelukt. Kijk de documentaire hier terug. Benieuwd naar het gesprek aan tafel bij M? Dat zie je hieronder.